Библиотека

Теология

Конфессии

Иностранные языки

Другие проекты







Ваш комментарий о книге

Гайденко П., Петров В. Философия природы в античности и в средние века

ОГЛАВЛЕНИЕ

Приложения

Приложение I

СТИХОТВОРЕНИЕ БЕДЫ, ПРЕДВАРЯЮЩЕЕ DE NATURA RERUM И ПЕРВЫЕ ТРИ ГЛАВЫ ЭТОГО СОЧИНЕНИЯ

Versus Bedae presbyteri

NATURAS rerum varias labentis et aevi

Perstrinxi titulis tempora lata citis

Beda Dei famulus tu fixa obsecro perennem,

Qui legis astra super mente tuere diem.

De natura rerum liber

I. De quadrifario dei opere

[ex opusculis Augustini episcopi]

Operatio divina, quae secula creavit et gubernat, quadriformi ratione distinguitur. Primo, quod haec in verbi Dei dispensatione non facta, sed aeterna sunt, qui nos, apostolo teste, ante tempora secularia (II Tim 1:9; Tit 1:2) praedestinavit in regnum1 . Secundo, quod in materia informi pariter elementa mundi facta sint, ubi Qui vivit in aeternum creavit omnia simul. Tertio, quod eadem materies, secundum causas simul creatas non jam simul, sed distinctione sex primorum dierum in coelestem terrestremque creaturam, formatur. Quarto, quod ex ejusdem creaturae seminibus et primordialibus causis totius seculi tempus naturali cursu peragitur, ubi Pater usque nunc operatur et Filius, ubi etiam corvis pascit (Luc 12: 24) et lilia vestit (Luc 12:27-28) Deus.

II. De mundi formatione

In ipso quidem principio conditionis facta sunt coelum, terra, angeli, aer, et aqua de nihilo. Die vero prima lux facta est, et ipsa de nihilo. Secundo, firmamentum in medio aquarum. Tertio, species maris et terrae, cum eis quae terrae radicitus inhaerent. Quarto, luminaria coeli de lumine primo die facto. Quinto, natatilia et volatilia de aquis. Sexto, reliqua animalia de terra, et homo (carne quidem de terra, anima vero de nihilo, creatus); qui in paradiso, quem Dominus a principio plantaverat, constituitur. Septimo Dominus requievit, non a creaturae gubernatione, cum in Ipso vivamus, et moveamur, et simus (Act 17:28), sed a novae substantiae creatione.

III. Quid sit mundus

Mundus est universitas omnis, quae constat ex coelo et terra, quatuor elementis in speciem orbis absoluti globata2 igne, quo sidera lucent; aere, quo cuncta viventia spirant; aquis, quae terram cingendo et penetrando communiunt; atque ipsa terra, quae mundi media atque ima, librata volubili circa eam universitate pendet immobilis. Verum mundi nomine etiam coelum a perfecta absolutaque elegantia vocatur; nam et apud Graecos ab ornatu kТsmoj appelatur.

IV. De elementis

Elementa sibimet sicut natura, sic [etiam] et situ differunt. Terra enim, ut gravissima, et quae ab alia natura sufferri non possit, imum in creaturis obtinet locum. Aqua vero quanto levior terra, tamto est aere gravior. Qui si forte aquis in vase aliquo subdatur, statim ad superiora, ut levior, evadit. Ignis quoque materialiter accensus, continuo naturalem sui sedem super aera qaerit; sed ne illuc proveniar, in mollem aerem, ejus circumfusione deprimitur, evanescit. Quae tamen quadam naturae propinquitate sibimet ita commiscentur, ut terra quidem arida et frigida frigidae aquae, aqua vero frigida et humida humido aeri, porro aer humidus et calidus calido igni, ignis quoque calidus et aridus terrae societur aridae. Unde et ignem in terris, et in aere nubila terrenaque corpora videmus.

VIII. De aquis coelestibus

Aquas, firmamento impositas, coelis quidem spiritualibus humiliores, sed tamen omni creatura corporali superiores, quidam ad inundationem diluvii servatas, alii vero rectius ad ignem siderum temperandum suspensas affirmant.

* * *

Приложение II

ГЛОССЫ К ГЛАВАМ I-VIII DE NATURA RERUM БЕДЫ (PL 90, 187A-201D)

Глоссы печатаются по тексту латинской Патрологии. Исходный принцип организации текста глосс неизвестен (поскольку в настоящее время неизвестны содержащие их манускрипты). В Патрологии они напечатаны сплошным текстом, когда леммы вплетены в комментарий. Я разбил текст на элементы так, что каждой глоссе соответствует отдельный абзац, исходя из того, что глоссы тем и отличаются от комментария, представляющего собой самостоятельную работу, что организованы по принципу словаря, где каждому термину отведена отдельная статья. К тому же, так удобнее читателю. В примечаниях мною указаны вероятные источники глоссатора. Анализ этих источников говорит о круге чтения глоссатора, его культурных и научных предпочтениях, методе работы, принадлежности к такому-то интеллектуальному кругу, что в идеале должно завершиться отождествлением автора с конкретным историческим лицом.

Incerti auctori glossae

PL 90

187A-188A

GLOSSA, Graeca interpretatione, linguae sortitur nomen. Hanc philosophi "adverbium" dicunt, quae vocem illam, de cujus proprietate requiritur, uno et singulari verbo designat. Quid enim illud sit, in uno verbo positum declarat, ut: "Conticescere" est "tacere"; item: "Latus haurit apertum"3 . "Haurit", "percutit"; item cum "terminum" dicimus "finem", aut "populatas" interpretamur esse "vastatas"; et omnino cum unius verbi rem verbo uno manifestamus4 .

[К вводному стихотворению]

VERSUS BEDAE PRESBYTERI. - Nominatus versus ab eo quod fluat, seseque ipse circumeat. Versus proprie dicitur a vertendo5 , quia converti potest, id est, ut id quod habet in fine, habeat in medio, et e contra, ut est: Cornua velatarum - vertimus antemnarum - cornua velatarum6. Vel ideo dicitur versus, quia a fine manus scribentis, ad initium convertitur: Arma virumque cano, Trojae qui primus ab oris7 .

NATURAS RERUM VARIAS LABENTIS ET AEVI. - Quidquid est sive visibile, sive invisibile, sensibile seu intelligibile, creans sive creatum8 , natura dicitur. Ergo generale nomen est natura omnium rerum, et earum quae sunt, et earum quae non sunt9 . Illa autem non esse dicuntur, quae nec sentiri nec intelligi possunt, sed quod ita sunt, ut omnem cognitionem corporis et mentis transcendant10 .

Duobus namque modis natura dicitur. Deus itaque natura dicitur, quod cuncta nasci faciat11 . Omnis etiam creatura natura vocatur, eo quod nascatur12 .

RERUM, id est, causarum creatarum, visibilium scilicet et invisibilium.

VARIAS, id est, diversas et multiplices, ac dissimiles, veluti in mundo habentur.

LABENTIS, id est, decurrentis et deficientis.

AEVI, a„иn Graece, Latine saeculum; hinc "aevum" dicitur "saeculum"13 .

PERSTRINXI, id est, breviter scripsi. Perstringere proprie est, strictim narrando abbreviare.

TITULIS. Titulus autem dicitur a Titane, id est, sole, quia sicut sol sua praesentia mundum illuminat, ita et titulus sequentem paginam illustrat14 ; nam si titulum frontis eraseris, muta pagina remanebit, ut ait quidem. "Titulum frontis erade, ut muta sit pagina"15 .

TEMPORA LATA, id est, ampla.

CITIS, id est, brevibus.

TITULIS, id est, praefatiunculis ita inchoantibus: De quadrifario Dei opere16 , etc.

BEDA. Subauditur Ego.

DEI FAMULUS, id est, servus.

QUI LEGIS, scilicet meum librum, per apostrophen alloquitur lectorem17 .

OBSECRO, scilicet te, o lector.

TUERE, id est, contemplare.

PERENNEM DIEM, id est, perpetuam lucem, Deum videlicet, qui est dies aeternus18 ante omnem diem, et omni sole lucidior.

MENTE, id est, intellectus ratione et discretione19 .

FIXA, scilicet illa mente.

SUPER ASTRA, id est, super coelos, ubi astra sunt, de quibus in hoc opusculo Deo auxiliante disputabimus.

[К главе I]

188D-189B

OPERATIO DIVINA, QUAE SAECULA CREAVIT ET GUBERNAT. Duobus modis dicitur Deus gubernare saecula, vel conservando facta, vel per successiones reparando.

QUADRIFORMI RATIONE id est quadripartito intellectu20 .

IN VERBI (id est Filii) DEI DISPENSATIONE id est dispositione et providentia21 .

NON FACTA id est non temporalia sunt. Fuerunt quidem in praesentia Dei antequam fuissent creata22 .

SED AETERNA SUNT ante omne videlicet tempus et ante aliquam creationem. Ante mundi creationem tempus quidem fuit sed non tale quale nunc est: quia nulla vicissitudo diei et noctis23 .

ANTE SAECULARIA TEMPORA id est ante constitutionem mundi.

INFORMI MATERIA id est confusa ubi coelum et terra necdum habebant formas et species suas.

ELEMENTA MUNDI id est terra et aqua ignis et aer.

[К главе III]

193BD

MUNDUS EST UNIVERSITAS OMNIS, QUAE CONSTAT EX COELO ET TERRA, QUATUOR ELEMENTIS, IN SPECIEM ORBIS ABSOLUIT GLOBATA24 . Quatuor sunt principalia elementa: ignis, aer, aqua, terra, ex quibus novissimum mediumque elementum terra est. In circuitu terrae aqua, quae est Oceanus25 ; in circuitu aquae, aer, unde coelum vocatur aereum; in circuitu aeris aether, quod est ignis, unde coelum vocatur aethereum. Quae scilicet universitas globata, id est rotunda, coadunata. Coelum tam pro ipso quam pro omnibus quae in eo sunt, similiter terram pro ipso elemento, et pro his quae in ea continentur, posuit.

IN SPECIEM, id est, formam orbis, id est, rotunditatis alicujus26 . Illa rotunditas perfecta est, cui tantum est in longitudine, et quantum in latitudine, et quae a suo centro undique aequali spatio distat.

ABSOLUTI scilicet ORBIS, id est distincti et perfecti, propriam habet formam. Absoluta res dicitur, quae nulla re pendet vel fulcitur. Unde et nos non sumus absoluti, quia terra fulcimur.

Item GLOBATA, id est coadunata ipsa universitas, igne scilicet et aere vel sole, quia sole omnia illuminantur. Quaeritur quomodo id quod est medium potest esse imum, aut quod est imum potest esse medium, nam hoc videtur in his verbis. Ita ergo intelligitur: Medium est, quia totus mundus sic volvitur, et sic est circa terram, ut aequale spatium sit semper a terra ad coelum, sive sub terra, sive supra terram; et semper necesse est ut media pars totius mundi sit infra, et media supra;

IMA autem, quia in ordine quatuor elementorum quibus constat mundus, ultimum obtinet locum. Et quod excellentius est, melius est. Melior est ignis quam aer, aer quam aqua, et aqua quam terra, quia corpulentiora sunt quae sunt juxta terram. Unde et terra immobilis manens, una sede semper haeret complexa medium mundi locum.

LIBRATA scilicet ipsa terra, id est, suspensa, vel aequata, quia aequalis pars est semper per omnia a terris ad coelum.

UNIVERSITAS scilicet elementorum, vel firmamenti. Supremum et primum locum in elementis ignis tenet, secundum aer, tertium aqua, quartum et ultimum terra.

PENDET IMMOBILIS, scilicet quia a nulla creatura sustinetur.

[К главе IV]

196BC

ELEMENTA SIBIMET SICUT NATURA, SIC ETIAM SITU DIFFERUNT. Natura elementorum est ipsa qualitas, ut ignis calidus et siccus, terra sicca et frigida. "Elementa", et "elimenta", et "hylementa" dicimus.

ELEMENTA, quasi "elevamenta", eo quod ex elementis omnia constent. "Elimenta" ab elimo, id est, "formo", quia inde cuncta sunt formata. "Hylementa" ab hyle, id est, "informi materia", de qua facta sunt omnia in species.

SITU, id est, loco, vel positione et ordine locorum.

DIFFERT, id est distat.

ELEMENTUM, secundum Isidorum, Graecum est, et sonat Latine "materies"; "Hyle" enim Graece, Latine "informis materies". Secundum Ambrosium vero Latinum nomen est, et derivatur ab eo quod est "elimo", id est, 'formo', et quod nos elementum dicimus, Graeci "stoice‹on"27 .

[К главе VIII]

201CD

AQUAS SUPER FIRMAMENTUM POSITAS, COELIS QUIDEM SPIRITUALIBUS HUMILIORES. De aquis quae super coelos sunt, haec est beati Ambrosii sententia: Aquas super coelos sapientes mundi aiunt esse non posse, dicentes igneum esse coelum, nec posse concordari cum eo naturam aquarum; addunt quoque dicentes rotundum ac volubilem atque ardentem esse orbem coeli, et in illo volubili circuitu aquas stare nequamquam posse. Nam necesse est ut defluant et labentur, cum de superioribus ad inferiora orbis ille detorquetur, ac per hoc nequamquam eas stare posse aiunt, cum axis coeli, concito se motu torquens28 , eas volvendo effunderet. Sed hi tandem insanire desinant, atque confusi cognoscant, quia qui cuncta potuit creare ex nihilo, potuit et illam aquarum naturam glaciali soliditate stabilire in coelo. Nam cum et ipsi dicant volvi coeli orbem, stellis ardentibus refulgentem, nonne divina Providentia prospexit ut intra orbem coeli et supra orbem redundaret aqua, quae illa ferventis axis incendia temperaret?29

Глоссы продолжаются на столбцах: 216AC; 242AB; 245D-246B; 250BC; 251C-252D; 253D-254B; 263C-264C; 275D-276D.

Приложение III

СТИХОТВОРЕНИЕ АЛКУИНА К ДЕСЯТИ КАТЕГОРИЯМ И АНОНИМНЫЕ ГЛОССЫ НА ЛЕММУ NATURA

Алкуин ввел трактат Decem categoriae в оборот каролингских ученых, приписав это сочинение Августину. Свое издание Алкуин сопроводил стихотворением, которое в манускриптах предваряет трактат. Поэтому, различные глоссы на Десять категорий начинаются с комментариев на стихотворение.

Versus Alchuini diaconi ad Karolum regem Francorum30

Continet iste decem NATURAE verba libellus,

Quae iam verba tenent rerum ratione stupenda

Omne quod in nostrum poterit decurrere sensum.

Qui legat, ingenium veterum mirabile laudet

Atque suum studeat tali exercere labore,

Exornans titulis vitae data tempora honestis.

Hunc Augustino placuit transferre magistro

De veterum gazis Graecorum clave Latino;

Quem tibi, rex, magnus sophiae sectator amator

Munere qui tali gaudes, modo mitto legendum.

Глоссы к Десяти категориям

(часть, комментирующая стихотворение Алкуина)31

Лемма NATURA

I.

(a) M f. 36r

Natura generale nomen est omnium rerum et earum quae sunt et earum quae non sunt. Dicuntur autem ea esse quae sunt, ad quae nostri sensus penetrare possunt. Dicuntur autem ea non esse quae incapabilia sunt tam intellectuali quam rationali creaturae.

(b) Элемент I. Манускрипты: P, C, N, R, S, V, W ff. 24r/25r/1v/93r/1r

Quicquid est siue uisibile siue inuisibile, sensibile seu intelligibile, creans seu creatum, natura dicitur. Ergo generale nomen est natura omnium rerum et earum quae sunt et earum quae non sunt. Illa autem non sunt quae nec sentiri nec intelligi possunt - non quod non sunt, sed quod ita sunt ut omnem cognitionem corporis et mentis transcendant. Deus itaque natura dicitur quod cuncta nasci faciat.

Элемент II. Те же манускрипты, кроме V.

Omnis creatura natura uocatur eo quod nascatur.

(c) Элемент II32 . Манускрипты P, A, C f. 23bis/194r/24r

Natura generale nomen est omnium rerum et earum quae uidentur et quae mortalibus latent. Naturam duobus dicimus modis, uel Dei essentiam per quam cuncta procreantur; uel procreationem hominum ceterorumque animalium quae gignunt et quae gignuntur, id est usia et eius accidentia nouem33 , quae sunt qualitas, ad aliquid, quantitas, situs, facere, pati, ubi, quando, habere, in omni re quae uidetur et tangi siue sentiri potest, et in omnibus creaturis est. In malo non est, quia malum nihil est, non enim habet substantiam. Deus itaque natura dicitur eo quod nasci faciat. Creatura omnis, natura dicitur . Deus nihilum , non quasi non sit aliquid, sed propter excellentiam ultra quam nihil est.

Приложение IV

DE NATURA QUID SIT

Собрание определений "природы", взятое из "Перифюсеон" Иоанна Скотта и "Против Евтихия" Боэция. Находилось в Санкт-Галлене (MS Brussels 10. 661-10.665, f. 62vb l.31-50 (XII s.)34 ).

"Natura" generale nomen est omnium rerum, et earum quae videntur et quae mortalibus latent. "Naturam" duobus modis dicimus: vel Dei essentiam per quam cuncta procreantur, vel procreationem hominum et ceterorum animalium que gignunt et gignuntur, idest usia et eius accidentia que sunt nivem: quantitas, ad aliquid, qualitas, et cetera in omni re que videtur et tangi potest; et in omnibus creaturis est. In malo non est usia, quia malum non est usia, quia nihil est: non enim habet substantiam.

Deus itaque natura dicitur eoquod nasci faciat omnia. Creatura omnis natura dicitur eoquod nata est. Deus nihilum dicitur, non quod aliquid non sit, sed propter excellentiam ultra quam nihil est.

Quicquid est - sive visibile sive invisibile, sensibile sive intelligibile, creans sive creatum - natura dicitur. Ergo generale nomen est natura, et omnium que sunt rerum et que non sunt. Illa autem non esse dicuntur que nec sentiri nec intellegi possunt, non quod sint, sed quod ita sunt ut omnem cognicionem corporis seu mentis transcendant.

Deus itaque natura dicitur quod cuncta nasci faciat, creatura quoque omnis natura vocatur eoquod nascitur.

Natura sicut tribus modis dicitur, ita tribus modus diffinitur. Si naturam intelligis omne quod est, hec est diffinitio: natura est earum rerum quecumque sunt35 et que quolibet modo intellectu capi possunt. Si vero naturam corporeas et incorporeas intellegis substantias, hec est diffinitio: natura est earum rerum que facere et pati possunt. In qua etiam Deus deprehenditur. Cum enim dico "facere", incorporeas intelligo substantias que sunt in Deo et in Angelis; cum dico "pati", corporeas. Si autem naturam tantum de corporeis velis dicere rebus, ita diffinitur: natura est motus principium secundum se, non per accidens. Quod "motus" dixi, hoc est: omne corpus proprium habet motum, ut ignis sursum, terra deorsum; quod autem 'secundum se, non per accidens" dixi, tale est quod lectum quoque ligneum ferri necesse est: non enim quia deorsum moveatur, sed quia terra est.

Приложение V

ОПИСАНИЕ МАНУСКРИПТОВ PARIS BN 12949 И BRUSSELS 10. 661-10.665

Манускрипт Paris BN 12949

Описание манускрипта Paris 12949 (далее - P) дает Э.Жено (1985)36 . Он полагает, что, в целом, почерк в P можно датировать концом X - началом XI века. Из всех представленных в P дисциплин львиная доля отведена диалектике:

f. 1r-11v: Periermenias Аристотеля,

f. 12r-21v: De dialectica Августина,

f. 45v-52v: Isagoge Порфирия,

f. 24v-38r: Categoriae decem,

f. 53r-70v: Opuscula sacra Боэция,

f. 71r-80r: Periermenias Апулея,

f. 80v-81r: фрагмент первого комментария Боэция к Periermenias Порфирия (Аристотеля?).

Часто тексты сопровождаются глоссами, маргиналиями и интерлинеариями. Кроме того, P содержит фрагменты компута, стихи, обрывки греческих работ, записанные латиницей, примечания и пометки на самые разные темы.

Относительно авторства глосс к Decem categoriae мнения ученых расходятся. Э.Жено еще в 1972 отмечал37 , что хотя в работах Виктора Кузэна (Victor Cousin, 1836) и Бартелеми Орео (Barthйlemy Haurйau, 1872) полагалось, будто в P глоссы принадлежат Гейрику, этому нет неопровержимых доказательств. Сомневается в атрибуции глосс к Decem categoriae Гейрику и Дж. д'Онофрио (1986)38 .

Напротив, в пользу авторства Гейрика высказывались И.П.Шелдон-Уильямс (1968)39 и Дж.Маренбон (1981)40 (хотя последний и отметил, что по мнению Курселя41 , эти глоссы сделаны кем-то из круга Ремигия). В той же работе Маренбон42 ссылается на соседствующие глоссы к De dialectica Августина, демонстрирующие влияние Иоанна Скотта43. Дж.Контрени (1977)44 считает, что P происходит из круга Гейрика и Ремигия. Пример использования компутной таблицы (f. 42r) дан для 896 года. Возможно, этот манускрипт связывает упоминаемого в нем Алдхельма с Хукбалдом из Сен-Амана45 .

В уже упомянутой здесь работе (1985) Жено пишет, что хотя обычно считается, что MS Paris 12949 отражает учение Гейрика (†877 или 883) (поскольку на верхнем поле f. 25v написано: Heiricus magister Remigii fecit has glossas), это совсем не означает, что сами глоссы на Decem categoriae были написаны им самим46 . Слово facere не подразумевает работу переписчика, иначе придется считать f. 41r автографом Досточтимого Беды, поскольку там написано: Beda fecit istam paginam.

Отмечены следующие "эриугеновские" черты манускрипта. На f. 42r таблица компута вводится словами: Frater Iohannis Scotti Aldelmus fecit istam paginam47 . На f. 12r можно прочесть: Secundum vero Iohannem Scottum est dyalectica quaedam fuga et insecutio... На f. 23bis (recto) находятся две строки из поэмы Иоанна Скотта, а на verso - глосса из Перифюсеон: Unaneu [щn Ґneu], id est quibus sine, plus esse quam cathegoria, teste Iohannis. Эриугеновские глоссы находятся также на 12v, 40r и пр. На f. 49r одна из глосс на Ispa<hl> Порфирия рекомендует: lege periphyseon48 .

В заключающем глоссы Эйсагог четверостишии поверх подчистки стоит ICPA<HL> [Израиль]. Это чтение предложил один из издателей этих глосс - К. Баеумкер (1924)49 .

Содержание листов 58-65 манускрипта

Brussels 10. 661-10.665 из Санкт-Галлена

Тексты, окружающие De Natura Quid Sit, демонстрируют близость к кругу Эриугены.

f 58ra, lines 1-33: письмо Ноткера

ff. 58ra, line 34 - 60rb: De Arte Rethorica [Ноткер Заика]

ff. 60rb l.47-62vb l.30: Incipit Quomodo VII circumstantiae rerum in legendo ordinande sunt [p. 84: IX s.]

f. 62vb l.31-50: De Natura Quid Sit

f. 62vb ll.50-57: Omne quod simplex est. . . [p. 83: IX2 s.]

f. 62vb ll.58-63: Quomodo quid sit

f. 62vb ll. 63-66: Omnes res significant substantiam aut accidens

ff. 62vb l.67-63rb l.18: Domino I(soni) L(iutbertus) [Изон - ученик Иоанна Скотта]

ff. 63rb l.18-64va l.50: Incipid (sic) dialectica

f. 64va ll.51-68: Quomodo septem circumstantiae [скопировано из другого манускрипта]

f. 64va l.69-65ra l.14: De partibus logicae [с.83: 875/900]

ff. 65ra l.14-65vb l.70: Distributio omnium specierum nominum inter cathegorias Aristotelis [p. 83: IX s.]

ПЕРЕВОДЫ ПРИЛОЖЕНИЙ I-IV

К Приложению I

Стихи пресвитера Беды

Разнообразные природы вещей и преходящего века

долгие периоды Беда, слуга Божий, упомянул

в сжатых титулах. [Но] ты, кто читаешь, сделай милость, пекись

душой о нескончаемом дне, что выше звезд, закрепленных [на тверди].

Книга О природе вещей

I. О четырехчастном вершении божием

[из малых сочинений епископа Августина]

Божественная деятельность, которая сотворила и направляет эти века, различается четверояко. Во-первых, века в промысле Слова Бога не созданы, но вечны: так, нас Он, по свидетельству апостола, предназначил к царству прежде вековых времен. Во-вторых, в бесформенной материи равным образом созданы элементы мира, в которых Тот, кто живет в вечности, разом сотворил все. В-третьих, та же материя согласно разом сотворенным причинам преобразуется в небесное и земное творение уже не разом, но в порядке первых шести дней. В-четвертых, от семян и примордиальных причин этого творения естественным ходом совершается время целого века, где поныне действуют Отец и Сын, где поныне Бог и воронов питает, и лилии одевает.

II. Об образовании мира

Ведь в самом начале создания возникли из ничто небо, земля, ангелы, воздух и вода. И в первый день, тоже из ничто, возник свет. Во второй, твердь посреди воды. В третий, виды моря и земли, а с ними то, что держится в земле корнями. В четвертый, светила неба от света, возникшего в первый день. В пятый, водоплавающие и летающие - от вод. В шестой, остальные животные - от земли, и человек (сотворенный плотью от земли, душой из ничто), который помещен в раю, насажденном Господом от начала. В седьмой [день] Господь почил, не от управления творением, ибо в Нем мы живем и движемся, и существуем, но от нового творения.

III. Что такое мир

Мир - это вся вселенная, ставшая шаром в виде абсолютной окружности, состоящая из неба и земли, четырех элементов: огня, которым светят звезды; воздуха, которым дышит все живое; вод, которые держат землю, охватывая ее и проникая внутрь; и самой земли, которая неподвижно висит в средней и низшей части мира, уравновешенная вращающейся вкруг нее вселенной. Впрочем, именем мира также называется небо, по причине его совершенной и абсолютной стройности; ведь и греки именуют его "космосом" по причине упорядоченности.

IV. Об элементах

Элементы различаются друг от друга как природой, так и положением. Ибо земля, которая является наиболее тяжелой и не может поддерживаться другой природой, занимает среди природ низшее место. А вода, насколько легче земли, настолько тяжелее воздуха. Тот, если только погружен в некоем сосуде в воду, тотчас же всплывает вверх, как более легкий. Также огонь, материально воспламененный, тотчас требует себе природное положение выше воздуха, а если не проникнет туда, иссякает в разреженный воздух, подавляясь в его окружении. Наконец, элементы так смешиваются друг с другом посредством некоей близости природы, что сухая и холодная земля сочетается с холодной водой; а холодная и мокрая вода с мокрым воздухом; затем мокрый и горячий воздух с горячим огнем; а горячий и сухой огонь с сухой землей. Поэтому мы видим и огонь в земле, и в воздухе облака и земные тела.

VIII. О небесных водах

Одни утверждают, что воды, размещенные на тверди - хотя они низменнее духовных небес, но возвышеннее всякого телесноготворения - сберегаются для прихода потопа, а другие более правильно говорят, что воды подвешены там, чтобы умерить огонь звезд.

* * *

К Приложению II

Глоссы неизвестного автора

PL 90

187A-188A

ГЛОССА - в греческой передаче, [ латинян] принимает имя lingua (язык). Философы называют ad verbium [пословным определением - В.П.] то, что обозначает одним-единственным словом тот термин, об особенности которого спрашивают. Ведь чту это такое поясняется одним словом, например: "умолкать" - это "молчать". И еще, "впивается в открытый бок": "впивается" - "пронзает"; а также когда "предел" именуем "границей" или "опустошенные" истолковываем как "разоренные"; и вообще, когда поясняем суть [rem] одного слова посредством одного слова.

К вводному стихотворению

СТИХИ ПРЕСВИТЕРА БЕДЫ. Стих именуется так оттого, что он течет и замыкается сам на себя. Собственно, versus [стих] получает имя от vertendo [вертеть], поскольку может обращаться, то есть, имеющееся в конце помещать в середину, и наоборот, например, концы парусных - поворачиваем рей - концы парусных. Либо стих называется так оттого, что обращает руку пишущего от конца [строки] к началу: "Битвы и мужа пою, кто первым от берега Трои..."

РАЗНООБРАЗНЫЕ ПРИРОДЫ ВЕЩЕЙ И ПРЕХОДЯЩЕГО ВЕКА. Все что есть видимого или невидимого, чуственного или умопостигаемого, творящего или тварного, называется "природой". Поэтому "природа" есть общее имя всех вещей: и тех, что суть, и тех, что не суть. Несуществующими именуются те, которых нельзя ни ощутить чувством, ни постичь умом. Они таковы, что выходят за пределы всякого постижения телом и умом.

Ведь "природой" называют в двух случаях. Бог именуется "природой", поскольку все заставляет рождаться. Все тварное также именуется "природой", поскольку рождается.

ВЕЩЕЙ, то есть, причин тварного, то есть видимого и невидимого.

РАЗНООБРАЗНЫЕ, то есть, разные, многие, и непохожие, каковые имеются в сем мире.

ПРЕХОДЯЩЕГО, то есть, "быстротечного" и "приходящего в упадок".

ВЕКА. [Век] по-гречески a„иn, по-латыни saeculum; отсюда [вместо] saeculum говорят aevum.

УПОМЯНУЛ, то есть, кратко описал. "Упоминать" это собственно "сокращать в сжатое повествование".

В ТИТУЛАХ. А "титул" называется так от "Титана", то есть, "солнца", ибо как солнце освещает [illuminat] своим присутствием мир, так титул поясняет [illustrat] последующую страницу; ведь если соскоблить спереди титул, страница останется немой; как сказал некто: "Соскобли спереди титул, чтоб была страница немой".

ДОЛОГИЕ ПЕРИОДЫ, то есть, "обширные".

СЖАТЫХ, то есть, "кратких".

В ТИТУЛАХ, то есть, в заголовках, начинающихся так: "О четырехчастном вершении Божием..." и т.д.

БЕДА. Подразумевается "Я".

СЛУГА БОЖИЙ, то есть, "раб".

КТО ЧИТАЕШЬ. Имеется в виду: "мою книгу". Он обращается к читателю посредством апострофы.

СДЕЛАЙ МИЛОСТЬ. Имеется в виду: "ты, о читатель".

ПЕКИСЬ, то есть, "созерцай"50 .

О НЕСКОНЧАЕМОМ ДНЕ, то есть "о вечном свете", то есть о Боге, который есть день вечный прежде всякого дня, и ярче всякого солнца.

ДУШОЙ, то есть, посредством рассуждения и разбиений ума.

СОСРЕДОТОЧЕННОЙ, имеется в виду: "той душой".

ВЫШЕ ЗВЕЗД, то есть, выше небес, где находятся звезды, о которых мы будем с Божией помощью рассуждать в этом сочиненьице.

[К главе I]

188D-189B

БОЖЕСТВЕННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ, КОТОРАЯ СОТВОРИЛА И НАПРАВЛЯЕТ ЭТИ ВЕКА. Говорят, что Бог правит веками двумя способами: либо сохраняя возникшее, либо восстанавливая его через [смену] поколений.

ЧЕТВЕРОЯКО, то есть, "в четырех смыслах".

В ПРОМЫСЛЕ СЛОВА (то есть, Сына) БОГА, то есть, в Его распределении и провидении.

НЕ СОЗДАНЫ, то есть, они вне времени. Ибо они были в присутствии Божием прежде, чем быть созданными [во времени].

НО ВЕЧНЫ, имеется в виду, прежде всякого времени и прежде какого-либо творения. Ведь до творения мира было время, но не такое, как теперь: поскольку [не было] никакого чередования дня и ночи.

ПРЕЖДЕ ВЕКОВЫХ ВРЕМЕН, то есть прежде устроения мира.

В БЕСФОРМЕННОЙ МАТЕРИИ, то есть, "в беспорядочной", когда небо и земля еще не имели своих форм и видов.

ЭЛЕМЕНТЫ МИРА, то есть, земля, вода, огонь и воздух.

[К главе III]

193BD

МИР - ЭТО ВСЯ ВСЕЛЕННАЯ СТАВШАЯ ШАРОМ В ВИДЕ АБСОЛЮТНОЙ ОКРУЖНОСТИ, СОСТОЯЩАЯ ИЗ НЕБА И ЗЕМЛИ, ЧЕТЫРЕХ ЭЛЕМЕНТОВ. Суть четыре основных элемента: огонь, воздух, вода, земля, из коих самым последним и средним элементом является земля. Вокруг земли - вода, то есть Океан; вокруг воды - воздух, отчего небо называют воздухом; вокруг воздуха - эфир, то есть огонь, отчего небо называют эфиром. Это вселенная ставшая шаром, то есть круглая, собранная. "Небом" [Беда] называет и само небо и все, что в нем есть, также и "землей" - и сам этот элемент и все, что в ней содержится.

В ВИДЕ, то есть в форме окружности, то есть некоей округлости. Эта округлость совершенна: столько же в длину, сколько в ширину, и повсюду отстоит от своего центра на равное расстояние.

АБСОЛЮТНОЙ (имеется в виду) ОКРУЖНОСТИ, то есть правильной и совершенной. [Такую] собственную форму имеет [вселенная]. Вещь называется абсолютной, когда ни на чем не подвешена, и ни на что не опирается. Поэтому мы не являемся "абсолютными", ибо нас подпирает земля.

И снова: СТАВШАЯ ШАРОМ, то есть сама вселенная, собранная, имеется в виду, огнем и воздухом либо солнцем, поскольку все освещено солнцем. Спрашивают каким образом то, что находится в середине, может быть нижним, а то, что внизу, может быть средним, ибо это усматривается в словах Беды. Понимают это так: [земля] - среднее, поскольку весь мир так вращается, и так [размещен] вокруг земли, что от земли до неба всегда равное расстояние, как под землей, так и над землей; а всегда необходимо, чтобы средняя часть всего мира была ниже [верха] и выше [низа].

НИЗШЕЙ же, поскольку в порядке четырех элементов, из которых состоит мир, [земля] занимает последнее место. А то, что более возвышенно, является лучшим. Огонь лучше воздуха, воздух - воды, вода - земли, поскольку то, что близко к земле, более телесно. Поэтому и земля пребывает неподвижной, всегда занимая одно положение, и остается в срединном месте мира.

УРАВНОВЕШЕННАЯ. Имеется в виду сама земля, то есть, подвешенная либо равноотстоящая, поскольку от земли до неба повсюду равная часть.

ВСЕЛЕННАЯ. Имеется в виду: элементов или тверди. Высшее и первое место среди элементов занимает огонь, второе - воздух, третье - вода, четвертое и последнее - земля51 .

НЕПОДВИЖНО ВИСИТ. Имеется в виду: поскольку не поддерживается ничем тварным.

[К главе IV]

196BC

ЭЛЕМЕНТЫ РАЗЛИЧАЮТСЯ ДРУГ ОТ ДРУГА КАК ПРИРОДОЙ, ТАК И ПОЛОЖЕНИЕМ. Природой элементов является само качество, например, огонь горяч и сух, земля суха и холодна. Элементы мы называем и elimenta и hylementa.

ЭЛЕМЕНТЫ. Словно от elevamenta [поднимающие], поскольку из элементов все состоит. Elimenta - от elimo [обрабатываю], то есть "придаю форму", поскольку оттуда все получает форму. Hylementa - от hyle, то есть, бесформенной материи, из которой все все создано в видах.

ПОЛОЖЕНИЕМ, то есть, местом, либо позицией и порядком мест.

РАЗЛИЧАЮТСЯ, то есть, разнятся.

ЭЛЕМЕНТ. Согласно Исидору, это слово греческое и на латинском означает materies [материя]. Ведь по-гречески hyle, а по-латински - "бесформенная материя". Но согласно Амвросию это латинское имя и происходит от elimo, то есть "придаю форму", а то, что мы называем elementum, греки именуют stoice‹on.

[К главе VIII]

201CD

ВОДЫ, ПОСТАВЛЕННЫЕ НАД ТВЕРДЬЮ, ХОТЯ И БОЛЕЕ НИЗКИЕ, ЧЕМ ДУХОВНЫЕ НЕБЕСА. О водах, что находятся над твердью имеется такое суждение блаженного Амвросия: "Мирские мудрецы считают, что не может быть вод над небесами. Они говорят, что небо является огненным и с этим нельзя согласовать природу вод. Добавляют также, что небесная сфера является круглой, вращающейся и раскаленной; и на этом вращающемся круге никак не могут стоять воды. Ибо они необходимо стекут и схлынут вниз, когда она поворачивается от верха круга к низу. И потому, говорят они, воды никак не могут стоять, ибо сфера неба, поворачиваясь в стремительном движении, сбросит их вращением. Но пусть они, однако, перестанут сходить с ума и, сбитые с толку, узнают, что тот, Кто мог сотворить все из ничего, мог и указанную природу вод закрепить на небе ледяной толщей. Ибо, раз они и сами говорят, что круг неба вращается, сверкая пылающими звездами, разве божественное провидение не позаботилось бы, чтобы внутри небесного круга и выше него была в изобилии вода, которая умерила бы упомянутый жар пылающей сферы?".

К Приложению III

Стихи диакона Алкуина к Карлу, королю франков

Эта книжица содержит десять глаголов ПРИРОДЫ.

Так вот, эти глаголы связывают в поразительной теории вещей

все, что может стать доступным нашему чувству.

Тот, кто читает ее, пусть славит удивительный гений древних

и свой старается упражнять с немалым усердием,

отмечая отведенное время жизни достойными свершениями.

Переложить книгу из сокровищниц древних греков

в латинском ключе захотел учитель Августин;

тебе, царь, великий приверженец и любитель мудрости,

кто рад такому подарку, не медля преподношу ее для чтения.

Глоссы к Десяти категориям (часть, комментирующая стихотворение Алкуина)

лемма Natura

I.

(a) "Природа" есть общее имя всех вещей: и тех, что суть, и тех, что не суть. Говорят, что существуют (суть) те, что могут достичь нашего чувства. И говорят, что не существуют те, что неуловимы как для умного, так и рассуждающего творения.

(b) Элемент I.

Все, что есть видимого и невидимого, чувственного или умопостигаемого, творящего или сотворенного, называется "природой". Поэтому "природа" есть общее имя всех вещей: и тех, что суть, и тех, что не суть. Не существуют те, которых нельзя ни ощутить чувством, ни постичь умом - не то, чтобы их не было, но они есть таким образом, что превосходят всякое постижение телом и умом. Следовательно, Бог называется "природой" поскольку все заставляет рождаться.

Элемент II.

Всякое творение называется "природой", поскольку рождается.

(c) Элемент II.

"Природа" есть общее имя всех вещей: и тех, что видимы, и тех, что скрыты от смертных. О "природе" мы говорим в двух случаях: это либо сущность Бога, через которую все порождается; либо порождение людей и прочих животных, которые производят на свет и производятся. То есть усия и ее девять акциденций (каковы качество, отношение, количество, положение, действие, претерпевание, где, когда, обладание) есть во всякой вещи, которая видима и может осязаться либо ощущаться, и во всяком творении. Во зле [сущности] нет, поскольку зло есть ничто, ведь оно не имеет субстанции. Следовательно, Бог именуется "природой", поскольку заставляет рождаться. Всякое творение именуется "природой" <поскольку рождено>. Бог есть ничто не так, как если бы Он не был чем-то, но по превосходству, выше которого нет ничего.

К Приложению IV

ЧТО ТАКОЕ ПРИРОДА

"Природа" есть общее имя всех вещей: и тех, что видимы, и тех, что скрыты от смертных. О "природе" говорят двояко: это либо сущность Бога, через которую все порождается; либо порождение людей и прочих животных, которые производят на свет и производятся. То есть усия и ее акциденции (каковых девять: количество, отношение, качество и прочие) есть во всякой вещи, которая видима и может осязаться, и во всяком творении. Во зле усии нет, поскольку зло не есть усия, ведь оно - ничто, так как не имеет субстанции.

Следовательно, Бог именуется "природой", поскольку все заставляет рождаться. Всякое творение именуется "природой" поскольку рождено. Бога называют "ничто" не так, как если бы Он не был чем-то, но по превосходству, выше которого нет ничего.

Все, что есть - видимое либо невидимое, чувственное либо умопостигаемое, творящее либо сотворенное - называется "природой". Поэтому "природа" есть общее имя: и всех вещей, что суть, и тех, что не суть. Несуществующими именуются те, которых нельзя ни ощутить чувством, ни постичь умом: не оттого что их нет, но поскольку они есть так, что превосходят всякое постижение телом или умом.

Следовательно, Бог называется "природой" поскольку все заставляет рождаться. Всякое творение также называется "природой", поскольку рождается.

О "природе" и говорят трояко, и трояко ее определяют. Если ты понимаешь под "природой" все, что есть, то определение таково: "природа" это [именование] тех вещей, какие только есть и могут каким-либо образом быть схвачены умом. Если же под "природой" ты понимаешь телесные и бестелесные субстанции, определение будет таким: "природа" это [именование] тех вещей, что могут действовать и претерпевать. Оно охватывает даже Бога. Ведь когда я говорю "действовать", я подразумеваю бестелесные субстанции, которые суть в Боге и в ангелах, а когда говорю "претерпевать" - телесные. Если же ты хочешь называть "природой" только тела, то определение таково: "природа" есть начало движения согласно себе, а не через акциденции. Что до "движения", я говорю вот о чем: всякое тело имеет собственное движение, например, огонь - вверх, земля - вниз; а "согласно себе, а не через акциденции" я сказал потому, что деревянное ложе необходимо стремится вниз: ведь оно движется вниз не потому, <что оно - ложе>, а потому что оно является землей52 .

Примечания

1 Eph 1:4-10: "sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem... qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum... in dispensationem plenitudinis temporum".

2 Здесь Беда близко следует тексту Марциана Капеллы (De nuptiis, ed A.Dick, 430.12-431.2): "mundus igitur EX QUATTUOR ELEMENTIS isdem totis IN SPHAERAE MODUM GLOBATUR; terram IN MEDIO IMOQUE defixam aeternis caeli raptibus circumcurrens CIRCULARI quadam RATIONE discriminat... quarum circa medium, quod dixere centron, AQUAE primum, AERISQUE sequens, tertium IGNIS cyma commemorant...". Ср. также Диоген Лаэртский VII, 155; Цицерон, О природе богов II, 36.

3 Вергилий. Энеида X, 314: "per tunicam squalentem auro latus haurit apertum".

4 Исидор Севильский. Etymologiae I, 30, 1: GLOSSA Graeca interpretatione linguae sortitur nomen. Hanc philosophi aduerbium dicunt, quae uocem illam, de cuius requiritur, uno et singulari uerbo designat. Quid enim illud sit in uno uerbo positum declarat, ut: "conticescere est tacere". Item: Latus haurit apertum. "haurit, percutit". Item cum "terminum" dicimus "finem", aut "populatas" interpretamur esse "uastatas", et omnino cum unius uerbi rem uno verbo manifestamus". Исидор здесь опирается на Мария Викторина: De definitionibus, ed. Th. Stangl, 20, 21-21, 6: "Quinta species definitionis est quam kat' ўnt...lexin diximus, Latine ad verbum possumus dicere. Haec vocem illam de cuius re quaeritur alio sermone designat, uno ac singulari, et quodammodo, quid illud sit uno verbum positum, uno verbo alio declarat, ut "conticescere" est "tacere", item latus apertum "haurit" "percutit", item cum terminum dicimus "finem" aut "populatas" interpretamur esse "vastatas"; et omnino cum unius verbi rem verbo manifestiore alio declaramus, haec erit quinta de qua loquimur definitio". Cf. Ремигий, Commentum in Martianum Capellam II (283.13). P. 114, 23-24: "Solutionem est cum ad verbum fit interpretatio, ut "Quid est conticescere?" "Tacere"; Боэций, In Topica Ciceronis (PL 64, 1098Aff.): "illarum quidem definitionum quae tantum nomine designatur, aliae sunt quae kat' ўnt...lexin id est ad verbum fiunt, cum pro nomine redditur nomen, velut si dicat aliquis: quid est "contiscere"? et respondeatur: "tacere", quid est "haurit"? "Percutit". См. также: Кассиодор, Institutiones II, 14 (De dialectica).

5 Бенедикт Нурсийский (ок. 480-543), Comm. in Regula Benedicti (PL 66, 427D-428A): Versus a vertendo dicitur, vel quia ab officio psalmorum ad lectiones vertimus, vel quia "quando versum audimus, faciem illico vertimus ad altare..."; Неизвестный автор (Алкуин?), De divinis officiis liber (PL 101, 125ID): "Sequuntur VERSUS, a vertendo dicti, quod in offerenda revertantur, dum repetitur offeranda"; Гюго из Сен Виктора, De Grammatica XII: "VERSUS a vertendo nomen sortiti sunt"; Гонорий Августодунский, Gemma animae sive De divinis officiis II, 5 (PL 172, 618A): "VERSUS qui sequitur a vertendo dicitur...".

6 Вергилий. Энеида III, 549: "cornua velatarum obvertimus antemnarum, Graiugenumque domos suspectaque linquimus arua".

7 Вергилий. Энеида I, 1 "Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris...".

8 Августин. De trinitate 15, cap. 1 (CC 50A): "supra hanc ergo naturam si quaerimus aliquid et uerum quaerimus, deus est, natura scilicet non creata, sed creatrix".

9 Иоанн Скотт. P I, 441A: "Est igitur natura generale nomen, ut diximus, omnium quae sunt et quae non sunt...".

10 Idem., 443A: "ea uero, quae... non solum... omnem sensum, sed etiam omnem intellectum rationemque fugiunt iure videri non esse"; а также P III, 685C: "dei uerbum et naturam omnium esse et consubstantiale patri ante omnia et in omnibus quae in eo facta sunt creatum".

11 Исидор Севильский. Etymologiae XI, cap. 1: De hominis et partibus eius, par. 1 (PL 82, 397B): "Natura dicta ab eo quod nasci aliquid faciat. Gignendi enim et faciendi potens est. Hanc quidam Deum esse dixerunt, a quo omnia creata sunt et existunt". Ср. Сервий, in Vergilii Georgica Commentarii II, 49, ad verba: Quippe solo natura subest, ed. G. Thilo, t. 3/1 (Hildesheim, 1961), 222: "nam natura dicta est ab eo, quod nasci aliquid faciat". Слова Исидора повторил Алкуин (или анонимный автор) в Disputatio puerorum per interrogationes et responsiones, cap. II: PL 101, 1103) и Рабан Мавр (De Universo VI, cap. 1: De hominis et partibus eius: PL 111, 137D-1380D). Cf. пс.-Биртферт к Беде: на De temporum ratione, cap. II (PL 90, 301A): "...Deo vero creata est. Natura dicta est ab eo quod nasci aliquid faciat, quam dicunt ethnici [id est gentiles - V.P.] creatricem esse omnium rerum, cum ipsa non sit creatrix, sed potius creata".

12 Иоанн Скотт. P III, 621A: "Eo nanque nomine quod est natura non solum creata universitas uerum etiam ipsius creatrix solet significari".

13 Исидор. Etymologiae 5,38,4: "Aevum est aetas perpetua, cuius neque initium neque extremum noscitur, quod Graeci vocant a„оnaj [in aevum? - V.P.], quod aliquando apud eos pro saeculo, aliquando per aeterno ponitur"; Scholica Graecarum Glossarum, A 45 (ed. M.L.W.Laistner. P. 428): ""Aeonas" Graeci vocant cuius neque initium neque extremum noscitur quod nos per derivationem aevum vocamus. "Aeonon" (a„иnon, a„иnion?) Latine significat sempiternum vel saeculum"; Ремигий, Commentarius in Sedulii Carmen Paschale, in: Sedulii Opera Omnia, ed. Iohannes Huemer. CSEL 10 (Vienne, 1885). P. 336: "AEVUM pro perpetuitate ponitur, et venit a Graeco quod est "eon""; Idem., in Consolationem philosophiae, ed. H.F.Stewart, The Journal of Theological Studies 17 (1915). P. 30: "AB AEVO... Nam antea non erat tempus sed aevum .i. perpetuitas quaedam. Aeon enim graeci dicunt perpetuum".

14 Scholica Graecarum Glossarum, E 45 (ed. M. L. W.Laistner, p. 435): "Elenchos sive elemchus dicitur titulus librorum a sole qui Graece elios appellatur, sicuti a Titane titulus. Sicut enim sol illuminat suo iubare mundum ita capitula vel tituli illustrant sequentia librorum"; Glossae in Priscianum: ""Titulus" autem dicitur vel ab eo quod est "titio" vel ab eo quod est "Titan", id est sol. Sicut sol inluminat corpora, sic titulus sequens opus demonstrat" (ed. P.E.Dutton and A.Luhtala, Mediaeval Studies 56 (1994). P. 162, 34-36); Glosae in Sichomachiam Prudentii 28-31, ed. H.Silvestre, Sacris erudiri 9 (1957). P. 67-68: "Dicitur vero titulus a Titane, id est sole quo mundus iste illuminatur, quia videlicet prescriptione quam titulum dicimus, quasi premisso lumine libri sequentis introitus aperitur"; Гонорий Августодунский. Expositio in psalmos, De titulo, intentione, materia, et auctore (PL 172, 271A): "Titulus autem dicitur a Titane, id est sole: quia sicut sol oriens mundum illuminat, ita titulus sequens totum opus illustrat"; Руперт Tuitiensis (c. 1070-1129/30), De sancta trinitate et operibus eius I, In Genesim I, ed. H.Haacke, CCCM 21. P. 130, 41: "Dicitur enim titulusa titane id est sole quo mundus iste illuminatur quia uidelicet praescriptione quam titulum dicimus quasi praemisso lumine libri sequentis introitus aperitur"; ср. анонимное примечание, составленное в X веке (ed. H.Hagen, в Keil, Grammatici latini 8: xlii n.): "Titulus a Titane, id est sole, quia sicut sol oriens sua presentia mundum inluminat, ita et titulus sequentia librorum manifestat; nam si titulum abstuleris, quodam modo mutus est liber".

15 Сульпиций Север (†c. 420), Vita sancti Martini Turonensis, Epist. dedic. 6 (SC 133, J.Fontaine, 1967, p. 250): "Quod ut fieri valeat, titulum frontis erade, ut muta sit pagina et, quod sufficit, loquatur materiam, non loquatur auctorem" (рус. пер. в Альфа и омега 2 [16] (1998), 224-247).

16 Иоанн Скотт, P V, 1020A: "Et post quadrifariam universalis naturae theoriam in praedictis quattuor speciebus...".

17 Ремигий. Commentarius in Genesim. Textus Bresith. Caput 49, vers. 9 (PL 131, 126C): "Ad praedam, fili mi, ascendisti. Haec tradita sunt tam de David ad litteram, quam et de Christo spiritaliter pertinent, quem per apostrophen patriarcha alloquitur: "Ad praedam, fili mi, ascendisti"".

18 Фульгенций из Руспе. In natale Domini. Sermo II, 4: "Dies enim aeternus, pater et filius... Christus dies aeternus..."; 4 Esr 2:35: "Parati estote ad praemia regni, quia lux perpetua lucebit vobis per aeternitatem temporis. Fugite umbram saeculi huius...".

19 Mens понимался как высшая, разумная часть души. Ср. Ремигий. Commentum in Martianum. P. 185, 12: "Mens et anima unum idemque est, sed mens dicitur suprerior pars animae in qua vis rationis consistit"; Idem. P. 169, 27-29: "NOUS Grece enim dicitur summa pars animae quam vocamus mentem". Словосочетание "ratione et discretione" было широко распространено. Ср. выполненный Эриугеной перевод "О небесной иерархии" Дионисия (Dionysiaca II, ed. Ph.Chevalier et al., 1951, 992): "Inchoandum autem ratione et quaerendum in prima formarum discretione ob quam causam theologia fere ultra omnes inuenitur honorans ignitam sacram descriptionem".

20 Иоанн Скотт. P V, 1019A: "quadriformem universalis naturae, quae in Deo et creatura intelligitur, fecimus divisionem... non natura dividua sit, sed... theoriae modum recipit".

21 пс.-Иоанн Скотт. In Opuscula sacra III, ed. Rand. P. 52, 9-11: "Omnes enim res quaecumque sunt, ante essentiam, id est antequam in formam essendi veniant, deus sunt et sapientia sunt IN PROVIDENTIA et dispositione eius..."

22 Не следует ли вместо "praesentia" читать "providentia"? Ср. пс.-Иоанн Скотт. P. 51, 27-52, 4: "Dum vero latet eius [hominis - V.P.] esse, quod est IN PROVIDENTIA dei, quodam modo secundum se nondum est, sed secundum illam providentiam divinam, in qua omnia quae futura sunt esse coeperunt et quodam modo sunt quamvis adhuc non appareant. Unde scriptum (Eccl 18:1): qui vivit in aeternum creavit omnia simul. Hoc est: deus antequam fierent simul prospexit, prospiciendo praedestinavit, ut sicut sunt, ita fierent. Per creationem tamen et operationem distincte fecit ea quae providendo simul operatus est ante. Unde et alibi scriptum est (Gen 1:1): in principio creavit deus caelum et terram... "In principio" autem hoc est in filio, vel ante mundi constitutionem".

23 Remigius, in Consolationem philosophiae, ed. H.F.Stewart in The Journal of Theological Studies 17 (1915). P. 30: "Nam antea non erat tempus sed aevum .i. perpetuitas quaedam"; Idem., Comm. in Boethii Opuscula sacra, ed. E.K.Rand, Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters, hrsg. Ludwig Traube I/2 (Mьnhen, 1906). P. 99, 5-6: "ANTE MUNDI CONSTITUTIONEM.Hic "ante" non significat tempus, quia ante mundi constitutionem nullum fuit tempus"; Idem. Comm. in Sedulii Carmen Paschale. P. 336: "TEMPUS nihil aliud est nisi cursus et vicissitudo rerum .i. cum diei et nocti succedunt dies"; Idem. Августин. De civitate Dei XXII, 24: "Quam grata vicissitudo diei alternantis et noctis?"; Неизвестный автор (Беда?), De sex dierum creatione. De die quarta (PL 93, 212D): "factum est circumeunte sole diei noctisque vicissitudo propter vicissitudinem dormiendi vel vigilandi". Cf. Амвросий Медиоланский, Hexameron 1, 6, 20: "Tempus enim ab hoc mundo, non antem mundum".

24 Ср. Плиний. Naturalis hustoria II, 2: "Formam eius in speciem orbis absoluti globatam esse".

25 Иоанн Скотт. P III, 711B: "terram... in medio mundi positam, oceani limbo circumcinctam, terrae aquarumque vocabilis significatam".

26 Марий Викторин. Explanationes in Ciceronis rhetoricam I, 6, p. 176, 17: ""Quae sit mundi facies": multi enim dicunt mundum IN MODUM SPHAERAE esse collectum, multi oblonga rotunditate esse formatum, multi plana facie, multi quadrata, multi in camerae modum...".

27 Амвросий. Hexameron 3, 4, 18 (CSEL. P. 72, 12): "Unde et Graece stoice‹a dicuntur quae Latine elementa dicimus"; Исидор. Etymologiae 13, 3, 1: stoice‹a Graeci rerum quandam primam materiam dicunt... ex qua visibilia haec elementa formata sunt"; Idem. 13, 3, 2: "Graeci autem elementa stoice‹a nuncupant"; Scholica Graecarum Glossarum. E 25 (ed. M.L.W.Laistner. P. 436): "Elimentum per I scribitur ut quibusdam videtur veniens a verbo quod est elimo id est formo ipsumque a nomine trahitur, quod est lima instrumentum fabri; sed melius ab yle venit quod est Graec et interpretatur materies, et mutatis litteris scribitur elementum, quod Graece dicitur stochium"; а также Y 5. P. 446: "[n] dicitur confusa materies unde cunta procedunt, inde dicitur ylementum (el-)".

28 Ремигий. Commentum in Martianum II (76.14). P. 203, 27: "Axis est intelligibilis linea a polo usque ad polum, ATQUE AB IPSO subaudis axe, TORQUERI id est volvi..."; (432.4). P. 254: "cum audis axem, lineam rectam a polo ad polum intellige"; (432.18). P. 255: "Polus est pars immutabilis circa quam tota sphera volvitur... LINEA DUCTA id est axe".

29 Исидор. De natura rerum, cap. XIV: "De aquis quae super coelos sunt. Haec est Ambrosii sententia: "Aquas super coelos sapientes mundi hujus aiunt esse non posse, dicentes: igneum esse coelum, non posse concordari cum eo naturam aquarum. Addunt quoque, dicentes rotundum, ac volubilem, atque ardentem esse orbem coeli, et in illo volubili circuitu aquas stare nequaquam posse. Nam necesse est, ut defluant, et labantur, cum de superioribus ad inferiora orbis ille detorquetur, ac per hoc nequaquam eas stare posse aiunt, quod axis coeli concito se motu torquens eas [Col. 0987B] volvendo effunderet". Sed hi tandem insanire desinant, atque confusi agnoscant, quia qui potuit cuncta creare ex nihilo, potuit et illam aquarum naturam glaciali soliditate stabilire in coelo. Nam cum et ipsi dicant volvi orbem stellis ardentibus refulgentem, nonne divina Providentia necessario prospexit, ut inter orbem coeli redundarent aquae, quae illa ferventis axis incendia temperarent?" Cf. Амвросий. Hexameron, 2, 3, 9: "aquae super caelos esse non possunt, dicentes rotundum esse orbem illum caeli... et in illo circuitu aquam stare non posse, quod necesse est defluat et labatur, cum de superioribus ad inferiora decursus est"; Idem. 2, 3, 12: "Deinde cum ipsi dicant volvi orbem caeli stellis ardentibus refulgentem, nonne divina providentia necessario prospexit, ut intra orbem caeli et supra orbem redundaret aqua, quae illa ferventis axis incendia temperaret?"

30 Опубликованы в Aristoteles Latinus I, 1-5. Categoriae vel Praedicamenta. Ed. Laurentius Minio-Paluello (Bruges, Paris: Desclйe de Brouwer, 1961), Praefatio, LXXXVII.

31 Издал John Marendon в кн.: From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre (Cambridge Univ. Press, 1981. P. 185-186).

Обозначения манускриптов:

M Milano Ambrosiana B 71 sup. s. IX2

P Paris BN 12949 (olim S.Germ. 1108) s. X

C Corpus Christi College Cambridge 206 s. X

R Vaticanus Reginensis lat. 233 s. XI

V Vaticanus lat. 567 s. XII

G Sankt Gall 274 s. IX2

A Avranches 229 s. X

N Mьnchen clm 6377 s. X

S Mьnchen 6367 s. XI

W Wien 843 s. X

32 Пунктуация Маренбона для этого элемента неправильна. Я восстанавливаю текст по идентичному фрагменту из De natura quid sit (см. Приложение VI).

33 Alcuin. De dialectica, cap. III (PL 101): "Debemus tamen ipsa accidentia vel in ipsa usia, vel extra usiam dicere esse?".

34 L.M. De Rijk. "On the Curriculum of the Arts of the Trivium at St.Gall from c. 850 - c. 1000", Vivarium 1 (1963). P. 73-74 (also printed by Paul Piper in Die Schriften Notkers und seiner Schule I (Freiburg, 1882) P. XLIX, 2-L, 9). Хотя на сс. 48 and 82 номер манускрипта указан как 10.661-10.665, в другом месте (сс. 50 и 64) De Rijk называет его "Brussels, Koninklijke Bibliotheek (Bibliothиque Royale) MS 10.615-10.729".

35 Ср. Боэций. Contra Eutychen I: "Natura est earum rerum quae, cum sint, quoquomodo intellectu capi possunt".

36 Йdouard Jeauneau. "Pour le dossier d'Israлl Scot", AHDLMA 52 (1985). P. 13-15.

37 Йdouard Jeauneau. "Les йcoles de Laon et d'Auxerre au IXe siиcle", La scuola nell'Occidente latino dellalto medioevo (Spoleto, 1972). P. 513 (n. 64).

38 D'Onofrio J. "Disputandi disciplina", Jean Scot Йcrivain. Actes du IVe Colloque international (Montrйal, Paris: Bellarmin, Vrin, 1986). P. 243 (n. 49).

39 Periphyseon (De divisione naturae). Vol. 1, ed. Inglis P. Sheldon-Williams (Dublin, 1968). P. 222 (n. 5): "...Гейрик в комментарии на вводные стихи Алкуина к пс.-августиновым Categoriae decem" (MS Paris Bibl. Nat. lat. 12944, olim. S.Germ. 1108, f.24r): "Quidquid est, sive visibile...".

40 John Marenbon. From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre (Cambridge, 1981), 121-123.

41 Courcelle P. La Consolation de Philosophiae dans la tradition littйraire (P., 1967). P. 251-259.

42 Ibid. P. 176-177. Лучшее описание см. C.H. Beeson. "The authorship of "Quid sit ceroma". Studies in Honour of E.K.Rand, ed. L.W. Jones (N. Y., 1938). P. 1-7. Сам Маренбон пишет, что транскрибировал и изучил большую часть материала из этого манускрипта, и надеется посвятить этому статью.

43 V.Cousin. Ouvrages inйdits d'Abelard (P., 1836). P. 619; B.Haurйau. Histoire de la Philosophie Scolastique I (2 ed., P., 1872). P. 186-187.

44 John Contreni. "The Irish "Colony" at Laon during the Time of John Scottus". Jean Scot Йrigиne et l'histoire de la philosophie (P., 1977). P. 61.

45 Andrй Van de Vyver. Hucbald de Saint-Amand, йcolвtre, et l'invention du Nombre d'Or. Mйlanges Auguste Pelzer (Louvain, 1947). P . 64-70; Mathon G. "Un floriиge йrigйnien a l'abbaye de Saint Amand au temps d'Hucbald". Recherches de thйologie ancienne et mйdiйvale 20 (1953). P. 302-311.

46 Эта надпись, возможно, составлена в кругу Ремигия, см P.Courcelle. La Consolation... P. 251-259.

47 № II (или 11?) pt. viii, l. 1 и 3 в издании L.Traube (MGH, Poet. lat. III, p. 537) на f.23bis r.

48 Glossae in Porphyrii Isagoge, in: "Frьhmittelalterliche Glossen des Angeblichen Jepa zur Isagoge des Porphyrius", eds. Clemens Baeumker und Bodo S.Freiherrn von Waltershausen. Beitrдge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 24, 1 (Mьnster, 1924). P. 43, 27.

49 См. также: C.Jeudy. Studi Medievali 18, 2 (1977). P. 185-205.

50 Комментатор переосмыслил конец стихотворения. Слова "пекись душой о нескончаемом дне, что выше звезд неподвижных" он понимает как "созерцай в средоточии души нескончаемый день, что выше звезд". Соответственно, далее он связывает FIXA не с ASTRA, что в оригинале давало "закрепленные звезды", но с MENTE, что ведет к словосочетанию "в средоточии души".

51 Universitas это и "вселенная", и "совокупность".

52 Подробнее см. Боэций. Против Евтихия, гл. 1: "Что такое природа".

.

Ваш комментарий о книге
Обратно в раздел философия

Список тегов:
алкуин ученый 











 





Наверх

sitemap:
Все права на книги принадлежат их авторам. Если Вы автор той или иной книги и не желаете, чтобы книга была опубликована на этом сайте, сообщите нам.